تخت جمشید ،مجموعه ای از کاخهای بسیار باشکوهی است که ساخت آنها در سال 512قبل از میلاد آغاز شد و اتمام آن 150 سال به طول انجامید.
تخت جمشید درمحوطة وسیعی واقع شده که از یک طرف به کوه رحمت و از طرف دیگر به مرودشت محدود است . این کاخهای عظیم سلطنتی در کنار شهر پارسه که یونانیان آن راپرپولیس خوانده اند ساخته شده است .
ساختمان تخت جمشید در زمان داریوش اول در حدود 518 ق . م ، آغاز شد. نخست صفه یاتختگاه بلندی را آماده کردند و روی آن تالار آپادانا و پله های اصلیو کاخ تچرا را ساختند . پس از داریوش ، پسرش خشایارشا تالار هدیش را بنانمود و طرح بنای تلار صد ستون را ریخت . اردشیر اول تالار صد ستون را تمامکرد . اردشیر سوم ساختمان را آغاز کرد که ناتمام ماند . این ساختمانها برروی پایه هایی ساخته شــده که قسمتـی از آنها صخره های عظیم و یکپارچه بوده و یا آنها را در کوه تراشیده اند .
معماری هخامنشی ، هنری است امتزاجی که از سبک معماریهای بابل و آشور و مصرو شهرهای یونانی آسیای صغیر و قوم اورارتو اقتباس شده و با هنر نمایی وابتکار روح ایرانی نوع مستقلی را از معماری پدید آورده است . هخامنشیان باساختن این ابنیة عظیم می خواستند عظمت شاهنشاهی بزرگ خود را به جهانیاننشان دهند.
تخت جمشید
در اواخر سال 1312 شمسی براثر خاکبرداری در گوشة شمال غربی صفه تخت جمشیدقریب چهل هزار لوحه های گلی به شکل و قطع مهرهای نماز بدست آمد. بر رویاین الواح کلماتی به خط عیلامی نوشته شده بود . پس از خواندن معلوم شد کهاین الواح عیلامی اسناد خرج ساختمان قصرهای تخت جمشید می باشد . از میانالواح بعضی به زبان پارسی و خط عیلامی است . از کشف این الواح شهرتنابجایی را که می گفتند قصرهای تخت جمشید مانند اهرام مصر با ظلم و جور وبیگار گرفتن رعایا ساخته شده باطل گشت ، زیرا این اسناد عیلامی حکایت ازآن دارد که به تمام کارگران این قصور عالیه اعم از عمله و بنا و نجار وسنگتراش و معمار و مهندس مزد می دادند و هر کدام از این الواح سند هزینةیک یا چند نفر است . کارگرانی که در بنای تخت جمشید دست اندرکار بودند ،از ملتهای مختلف چون ایرانی و بابلی و مصری و یونانی و عیلامی و آشوریتشکیل می شدند که همة آنان رعیت دولت شاهنشاهی ایران بشمار می رفتند . گذشته از مردان ، زنان و دختران نیز به کار گل مشغول بودند . مزدی که بهاین کارگران می دادند غالباً جنسی بود نه نقدی ، که آنرا با یک واحــدپـول بابلی به نام « شکــل » سنجیده و برابر آن را به جنس پرداخت می کردند . اجناسی را که بیشتر به کارگران می دادند و مزد آن محسوب می شدعبارت از : گندم و گوشت .
اسکندر مقدونی در یورش خود به ایران در سال 331 قبل از میلاد، آنرا بهآتش کشید.تاریخ نگاران در مورد علت این آتش سوزی اتفاق رای ندارند. عده ایآنرا ناشی از یک حادثه غیر عمدی میدانند ولی برخی کینه توزی و انتقام گیریاسکندر را تلافی ویرانی شهر آتن بدست خشایار شاه علت واقعی این آتش سوزیمهیب میدانند.
ازآنچه امروز از تخت جمشید بر جای مانده تنها می توان تصویر بسیار مبهمیاز شکوه و عظمت کاخها در ذهن مجسم کرد. با این همه می توان به مدد یک نقشهتاریخی که جزئیات معماری ساختمان کاخها در آن آمده باشد و اندکی بهره ازقوه تخیل، به اهمیت و بزرگی این کاخها پی برد. نکته ای که سخت غیر قابلباور می نماید این واقعیت است که این مجموعه عظیم و ارزشمند هزاران سالزیر خاک مدفون بوده تا اینکه در اواخر دهه1310خورشیدی کشف شد.
چیزی که در نگاه اول در تخت جمشید نظر بیننده را به خود جلب می کند، کتیبهها و سنگ نبشته های گذر خشایارشاه است که به زبان عیلامی و دیگر زبانهایباستانی تحریر شده است. از این گذر به مجموعه کاخهای آپادانا می رسیم،جائی که در آن پادشاهان بار میدادند و مراسم و جشنهای دولتی در آن برگذارمی شد.
امروزه مقادیر عمده ای طلا و جواهرات در این کاخها وجود داشته که بدیهیاست در جریان تهاجم اسکندر به غارت رفته باشد. تعداد محدودی از اینجواهرات در موزه ملی ایران نگهداری می شود. بزرگترین کاخ در مجموعه تختجمشید کاخ مشهور به \"صد ستون\" است که احتمالا یکی از بزرگترین آثارمعماری دوره هخامنشیان بوده و داریوش اول از آن به عنوان سالن بارعام خوداستفاده می کرده است. تخت جمشید در 57 کیلومتری شیراز در جاده اصفهان وشیراز واقع شده است.
تخت جمشید تنها یک مجموعه ی معماری نیست ، بلکه آینه ای است که در آ ن علم و فن و هنر واعتقادات ایرانیان کهن انعکاس یافته است . تخت جمشید یک مدرسه است ، یک کتاب ، یک روایتگر پیر . می توان گفت که تخت جمشید اولین سازمان ملل واقعی د نیا بوده است.
بنای تخت جمشید در حدود سال 518 پیش از میلاد به فرمان داریوش هخامنشی آغاز شد .
کار ساختن بناهای تخت جمشید در زمان داریوش اول (522 تا 486 ق . م ) آغازو تا زمان اردشیر سوم ( 359 تا 338 ق . م ) در مساحتی به وسعت 13هکتارساخته و ادامه یافت .مصالح به کار رفته در بنای تخت جمشید عبارت بودهاز : سنگ ، خشت و گل ، آجر ، گچ ، چوب ، آهن ، فلزات گرانبها ( طلا - نقره - مس ) عاج ، لا جورد ، عقیق و...... دیوارهای تخت جمشید در برخی جاها بهضخامت 5/5 متر بوده و قطعه سنگهای به کار رفته به وزن بیش از 45 تنمیرسیده.
تخت جمشید دارای سیستم حرارتی و تهویه بوده ، که فضاهای داخل آن را درزمستان گرم ودر تابستان خنک و معتدل می کرده است . دشت سرسبز مرودشت ،سقفهای بسیار بلند و فضاهای وسیع ، درهای گشاده و پنجرههای متعد د هوایتخت جمشید را در تابستان معتدل وخنک می ساخته و در زمستان دیوارهای خشتی ولایه های گچ که یک عایق حرارتی تشکیل می داده ، پردههای ارغوانی بلند وضخیم که مانع نفوذ سرما به درون فضاها وتالارها می شده ، پوشش سقف نیزچوبی بوده که این امر در گرم شدن محیط تاثیر به سزایی داشته است .ت
تخت جمشید نیز دارای سیستم آب و فاضلاب بوده ، در تخت جمشید مجاری زیرزمینیآبرسانی و فاضلاب پیچ در پیچی کشف شده که به طول بیش از 2 کیلو متر می رسد . تخت جمشید نه یک شهر بوده و نه یک دژ و نه یک پرستشگاه ، تخت جمشید دونقش جداگانه اما تا اندازه ای به هم پیوسته ایفا می کرده ، نخست اینکه چوندر قلب امپراطوری قرار داشته گنج خانه ی مناسبی برای اندوختن ثروت روزافزون کشور بوده ، دوم اینکه جایگاه مناسب و با شکوهی برای برگذاری مراسمو جشنهایی بوده که در آن زمان برگزار می شده ( جشنهای مهرگان و اعیادنوروز ) به نقل از مورخان در تخت جمشید بیش از 120000سکه ی طلا و نقره ،ظروف و مجسمه های بسیار ناب ، اثاث گرانقیمت ، نیمکتهای زرین ، لباسهاوفرشهای ارغوانی گرانبها و....نگهداری می شده که در نهایت با حمله یاسکندر مقدونی همه ی این اشیاء یا به غارت رفت یا طعمه ی حریق شد . اسکندروقتی که وارد تخت جمشید شد و این همه شکوه و ثروت دید دستور داد که هر چیزرا که می توانند با خود ببرند و هر چیز را که نمی توانند نابود سازند . بهنو شته ی مورخین با ستان ثروت تخت جمشید با 10000جفت اسب وقاطر و 5000 جفتشتر حمل و غارت شد . بعد از انتقال ثروت تخت جمشید اسکندردستورداد که تختجمشید را به آتش بکشند.بگفته مورخین باستان تخت جمشید 3 شبانه روز در آتشمی سوخت وچهل شبانه روز از آن دود بر میخواست .
یک نکته ی مهم : محققین به این نکته ی مهم رسیده اند که اگر نقشه یامپراطوری هخامنشی را بنگریم و یک خط از شمال شرقی ترین نقطه ( سغد ) تاجنوب غربی ترین نقطه ( حبشه ) بکشیم و یک خط از شمال غربی ترین نقطه ( یونان ) تا جنوب شرقی ترین نقطه ( هند ) به صورت ضربد ر بکشیم مرکز تقاطعاین دو خط محل ساخت تخت جمشید می شود ، که این خود جای تامل و اند یشیدندارد.
بر فراز تپه سنگی کوه رحمت در جلگه مرودشت در فاصله 45 کیلومتری شمال شرقی شهر شیراز ویرانه های به جامانده از کاخ تخت جمشید نمایان است.
بنای تخت جمشید یکی از عظیم ترین ، باشکوه ترین و زیباترین مجموعه هایتاریخی ایران و جهان است. این بنای مجلل به فرمان داریوش اول ( در 520ق.م. ) شکل گرفت. وی می خواست پایتختی در کشور خویش احداث کند که همتانداشته باشد. به همین دلیل جلگه وسیع مرودشت رادر مرکز خاک \" پارس \" واقع شده بود و پیشینه تاریخی بس کهن داشت انتخاب کرد وبر دامنه صخره کوهرحمت بنای تخت جمشید را بنیان نهاد .
تخت جمشید نه شهر بود و نه دژ، جایگاه با شکوهی برای برگزاری مراسم بزرگی بود که شاه ایران سران کشور و نمایندگان 28 کشور متبوع را در بارعام به حضور می پذیرفت.
طرح اصلی ساختمان تخت جمشید دردوران فرمانروایی داریوش بزرگ ریخته شد. ازهمان نخست تعداد و محل کاخ ها، عمارت ها و کاربردهای جداگانه هر یک معینومشخص شد. برای برپایی این بنا از سه نوع مصالح ساختمانی عمده ( چوب، خشتهای خام و پخته و سنگ های آهکی محلی ) استفاده شده است. چوب هایی که درمحل تهیه می شد با ذوق و سلیقه طراحان و معماران سازگار نبود وناگزیربودند چوب های در خور کاخ های تخت جمشید را از دور دست ها حمل کنند. برایمثال،تیرهای زیر از چوب درخت سدر بوده که در آن زمان فقط در لبنان میروییده است.
خشت های گلی در ساختن دیوارها و روپوش سقف ها به کار می رفت که دوامچندانی نداشت. این خشت را باران می شست و با بر اثر زمین لرزه فرو میریخت. سنگ های کوه رحمت برای سنگتراشان و معماران جمشید از هر جهت مناسببود. این سنگ های آهکی بسیار سخت و محکم اند و رنگ های طبیعی گوناگونسفید، کهربایی، دودی و سیاه دارند که خوب تراشیده می شوند. به ویژه نوعسیاه آن که بر اثر صیقل به شکل مرمر در می آید. بسیاری از قطعه سنگ ها راگیرهای آهنی به نام \" دم چلچله \" به هم متصل کرده اند. در حد فاصل سنگها از ملات استفاده نشده است. دیوارها را با آجر لعابدار و کف اتاق ها رابا گچکاری می پوشاندند. روی درها با قطعات زر وسیم آراسته شده بود. پردههای بزرگ رنگی بر زیبایی درون و برون کاخ ها می افزود. فرش های نفیس کفاتاق ها چشمان را خیره می کرد. عملا امکان نداشت که ساختمان تخت جمشید دردوران شاهی داریوش بزرگ به پایان برسد. کار ساخت این بنای عظیم در طولحکومت پسر او خشایار شا اول و نوه اش اردشیر اول ادامه یافت. بدین تربیتساخت بنا نزدیک به 200 سال طول کشید.
بر اساس نظر تاریخ نگاران این بنا حدود 200 سال آباد و مورد استفاده شاهانبوده است تااین که در پی حمله اسکند مقدونی به ایران ( 330 ق.م . ) به دستوی در آتش سوخت و از آن پس متروک شد. وسعت کلیه ساختمان های تخت جمشیدحدود 135000 متر مربع ارتفاع کف ساختمان های آن از دشت از 8 تا 18 متر است.
از تمامی آنچه روزگاری تخت جمشید نامیده می شد امروز ظاهرا\" چیزی بیش ازچند ستون و پلکان و سردر ویران شده باقی نمانده است. شگفت این همین ویرانهها نیز پس از گذشت دو هزار وپانصد سال همچنان هنر شکوهمند و معماری بیهمتای هخامنشیان را نشان می دهند.
برای درک اهمیت این خرابه ها باید به رمز هنر و معماری هخامنشی پی برد. هخامنشیان در ساخت تخت جمشید از منابع گوناگونی الهام گرفتند. پارس ها دستکم با دو فرهنگ غنی، اوراتو در شمال و ایلام در جنوب ،آشنا بودند و ازآنها برای ریختن شالوده محکم فکری در هنر معماری بهره گرفتند.
هخامنشیان در لشکر کشی به مصر، بابل،لیدی و اروپا، با اندیشه های دیگری درزمینه معماری آشنا شدند و با به دست آوردن ثروت سرشار ، هنرمندان وسنگتراشان و معماران برجسته را در گسترش و زیبا سازی تخت جمشید به خدمتگرفتند. شاید اولین بار در تاریخ بشر بود که ذوق سرشار ، ثروت بی کران واراده استوار در یک نقطه از جهان به هم رسیدند تا چیزی آفریده شود که هنرشناسان و تاریخ نکاران آن را هنر و معماری هخامنشی بخوانند. نویسنده : ونوس یزدانی
